Methylfenidaat (merkloos, Concerta®, Equasym®, Medikinet®, Ritalin®) is in Nederland geregistreerd als onderdeel van een uitgebreid behandelprogramma voor ’Attention Deficit Hyperactivity Disorder’ (ADHD) bij kinderen vanaf zes jaar en adolescenten waarbij orthopedagogie alleen onvoldoende werkzaam blijkt te zijn (Gebu 2012; 46: 121-129). In 2013 is het middel ook geregistreerd voor de behandeling van volwassenen met ADHD. De behandeling moet volgens de productinformatie1 bij kinderen plaatsvinden onder toezicht van een specialist op het gebied van gedragsstoornissen. De diagnose moet worden gesteld in overeenstemming met de criteria van de ’Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders’ (DSM)-IV, waarvan inmiddels de vijfde versie is verschenen (DSM-5), of de richtlijnen van de ’International statistical Classification of Diseases and related health problems’ (ICD-10) en moet worden gebaseerd op een volledige ziektegeschiedenis en op evaluatie van de patiënt.1 De diagnose kan niet alleen worden gesteld op basis van de aanwezigheid van één of meer gedragskenmerken. Methylfenidaat wordt in de Verenigde Staten al ruim 50 jaar gebruikt voor de behandeling van hyperactiviteit en aandachtstekort.
Methylfenidaat behoort tot de amfetaminen (ook wel stimulantia genoemd) en heeft een sympathicomimetische werking en een stimulerende werking op het centrale zenuwstelsel. Bekende bijwerkingen zijn onder meer slapeloosheid en eetlustvermindering, en voorts hoofdpijn en nervositeit. Bijwerkingen op de lange termijn zijn onder meer groeiremming en verhoging van de hartfrequentie (Gebu 2012; 46: 121-129).
De Amerikaanse registratieautoriteit Food and Drug Administration (FDA) komt met een waarschuwing dat het gebruik van methylfenidaat in zeldzame gevallen kan zijn geassocieerd met langdurige en soms pijnlijke erecties, bekend als priapisme.2 De productinformatie is aangevuld met deze bijwerking. Bij het Nederlands Bijwerkingen Centrum Lareb was tot op heden één melding, die staat vermeld als een ’toegenomen erectie’, gedaan (lareb.nl).
Priapisme is een ernstige aandoening die bij mannen op elke leeftijd kan voorkomen en kan leiden tot permanente beschadiging van de penis. Bij priapisme blijft bloed langdurig bekneld in de penis en dit geeft zodoende aanleiding tot een langdurige en soms pijnlijke erectie.
Bij atomoxetine (Strattera®) dat eveneens is geregistreerd voor de behandeling van ADHD, kan ook priapisme voorkomen en de incidentie lijkt volgens de FDA hoger te zijn dan bij methylfenidaat ofschoon dit niet wordt gekwantificeerd.2
De FDA adviseert zorgverleners de symptomen van priapisme met hun patiënten te bespreken zodat zij de symptomen leren herkennen en direct medische hulp inroepen. Jongeren en met name zij die nog niet in de puberteit zijn gekomen, kunnen het probleem mogelijk niet herkennen of zich ervoor schamen. Voorts adviseert de FDA patiënten de bijsluitertekst te lezen.1 Het lezen van bijsluiterteksten veroorzaakt bij patiënten vaak echter vooral verwarring. De behandelaar dient derhalve de bijwerkingen aan de orde te stellen, en patiënt en behandelaar dienen vervolgens een afweging te maken over het al dan niet gebruiken van het middel.
<hr />
Literatuurreferenties
1. Productinformatie methylfenidaat (Ritalin®), via: cbg-meb.nl, Geneesmiddeleninformatiebank.
2. FDA Drug Safety Communication: FDA warns of rare risk of long-lasting erections in males taking methylphenidate ADHD medications and has approved label changes [document op het internet]. U.S. Food and Drug Administration. Via:? http://www.fda.gov/drugs/drugsafety/ucm375796.htm.
